LO MAINATGE DESTRUVANT
1. Un òme n’avè pas sonque dus hilhs. Lo mèi joenn dixot a son pair : « Qu’es tèmps que singui mon mèster e qu’agi argent. Que fau que pusqui me n’anar e que vedi país. Partatjatz vòste bèn, e balhatz-me çò que divi avéder. – Ò, mon hilh, dixot lo pair ; com vorràs. Qu’ès un maixant e que seràs punit ». Pus qu’aurit un tiroir, que partatgèt son bèn e que’n hit duvas parts esgalas.
2. Chic de jorns après, lo maixant hilh que se n’anot deu vilatge en hèntz de son famús, e xentz díder adixatz ad arrés. Que travassèt hòrt de lanas, de bòscs, d’arribèiras, e que vinot dehent una granda vila, ond despensèt tot son argent. Au cap de quauques mes, que divot vénder sas pelhas end una vielha hemna e se logar per estar vailet : que l’envièrenn aus camps per goardar los aines e los buus.
3. Alavetz, qu’estot hòrt malurós. N’avot pas mèi nat leit per dromir la neit, ni de huc per se cauhar quand hadè hreid. Qu’avè quauque còp tant de hame qu’auré bienn minjat aquiras hulhas de caulet e aquiras hruitas porridas dond mingèvann los pòrcs ; mès diguns ne li balhèva p’arré.
4. Un desser, lo vènte vuit, que se dixèt tombar sus una escabèla, espiant per la frinèste los auchèths dond volèvann liugèirament. E pus que vit paréixer dehent lo cèu la luva e les estelas, e que se dixot en plorantz : Alahòra, la maison de mon pair qu’es plea de vailets qui ann pan e vin, uus e hromatge, tant qu’en vòlenn. Pendèntz aqueth tèmps, jo, que me mòri de hame ací.
5. « E bè, que vau me luvar, qu’airèi trobar mon pair e que li dirèi : Que hiri un pecat, quand volori ves dixar. Qu’avori grand tòrt, e que fau que me puníssitz, qu’ic sèi bienn. Ne m’apèritz pas mèi vòste hilh, tretatz-me com lo darrèir de vòstes vailets. Qu’estèri copable, mès que me perivi lunh de vos. »
6. Lo pair qu’èra dehent son casau, que feniva d’arrosar sas flors ; que vesitèva los pomèirs e los arresims. Quand vit vir suu camin son hilh tot cobèrt de xudor e de poussière, trajantz la cama, que podot a penas ic créder. Que se demandèt si falè que lo punissi o que lo perdonèssi. Enfin, dab les larmas aus ulhs, que li aubrit los braç, e se gitantz a son còth li balhèt un bèth potic.
7. E pus que hit assèitar son hilh ; qu’aperèt sas gènts e los vesins : « Que vui l’aimar com davant, lo praube mainatge, ce los dixot talèu qu’estèrenn amassats. Qu’es estat pro punit : que diguns adara ne li hèci nat reproche. Vinetz lo véder ; portatz-li viste una bròia vesta, botatz-li un anèth au dit e solièrs nèus aus pèds. Que poiratz tabé préner hasans, guits, e miar un vetèth bon a tuvar ; que vam búver, minjar amassa e har una gran’ hèsta. »
8. Los vailets qu’aubedírenn son mèster e que botèrenn una bèra nappe sus la taula. Au même moment, lo hilh ainat se’n tornèva de la caça dab sons cans : « Qu’es donc aqueth bruit ? ce cridèt en jurantz. Que crei que càntatz ací ; n’es pas tròp lèu que me’n torni. Ètz donc pèc, mon pair ? »
9. « No, mon hilh, ne’n sui pas, responot lo vielh. Se hèci aquò, qu’es que sui hòrt contènt. Que càntam e qu’èm urós, percé qu’am bienn de qué n’estar. Qu’ic vulhis o no, que farrà que cantis tu tabé e que te rejoïssis dab nosatis, percé que ton frair qui èra mòrt qu’es tornat a la via. Qu’es com si vinè de vàder ; geir qu’èra perdut, uei lo balà retrobat. »
Gascon « noir » de Biscarrosse, d’après l’enregistrement du 6 août 1964 réalisé par Xavier Ravier pour l’ALG, auprès de Jean Laffargue, âgé de 55 ans, mais aussi d’après les deux versions recueillies pour l’enquête Bourciez par l’instituteur (anonyme) de l’école du bourg le 23/12/1894 et par celui de l’école de Millas, Ferdinand Arribey (date non précisée).
